Неважӧн локті Москваысь. Россияса юркарын июнь 3-6 лунъясӧ муніс национальнӧй литератураяслӧн VIII фестиваль (дженьыда – НацЛитФест), кытчӧ волісны уна сикас войтыр, медым тӧдмӧдны ас кыв-культуралӧн аслыспӧлӧслунӧн да юксьыны тӧжд-могӧн, а такӧд тшӧтш видзӧдлыны, кыдзи да мыйӧн олӧны мукӧд регион-республикаын. Тайӧ коми, ненеч, авар, чечен, калмык, азербайджан, эвенк, юкагир, удмурт, чуваш, якут, мари, татар да уна-уна мукӧд… Ме весиг эг чайт, мый та мында сикас войтыр олӧ Россияын! Ӧткымын йылысь весиг эг кывлы!
2022 воын Россияын нимӧдӧны уна сикас войтырлысь кыв-культура-традициясӧ. Та вӧсна тайӧ и лои национальнӧй литератураяслӧн тавося VIII фестивальса сюрӧсӧн. И кутшӧм бур, мый артмис веськавлыны татчӧ.
Россияын олӧ 190 сайӧ войтырсикас. Унаӧн на пӧвстысь лыддьыссьӧны этша лыдаӧн, а эмӧсь и вошысь-бырысьяс нин, кодъяслӧн кывнас сёрнитысьыс пӧшти некод абу. Шензян, ӧд быд войтырлӧн эм аслас кыв да культура. И, дерт жӧ, найӧс, бур ногӧн кӧ, колӧ видзны-дӧзьӧритны, артмас кӧ, и видлыны кыпӧдны-сӧвмӧдны.
Фестивальӧ пырӧдчис 60 сайӧ гижысь, лингвист, чужан кыв вӧсна майшасьысь-висьысь (языковой активист), журналист, блогер, сьылысь-ворсысь. И найӧ эз сідз-тадз чукӧртчывны. Быдӧн сьӧлӧмсяньыс тӧждысьӧ аслас войтыр понда, видзӧ кывсӧ да кыдз вермӧ, петкӧдӧ сійӧс ас кытшысь, медым и мукӧд регионын тӧдісны, мый эм татшӧм войтыр, эм налӧн асланыс кыв, литература, культура, традицияяс да с.в.
Фестиваль вылӧ воысьяслы позис пырӧдчыны уна сикас лекцияӧ, дискуссияӧ, аддзысьлӧмӧ, видзӧдны презентацияяс, кывзыны мастер-классъяс, нимкодясьыштны гажӧн. Торъя программа вӧлі и челядьлы. Томулов окотапырысь жӧ лыддисны ас кыв выланыс кывбуръяс, пырӧдчисны мастер-классъясӧ, тӧдмасисны челядьлы гижысьяскӧд.
А ӧні окота паськыдджыка тӧдмӧдны фестивальӧн.
Став уджсӧ вӧлі котыртӧма Гӧрд изэрдын шатёръясын. Быдын – торъя аддзысьлӧм либӧ мастер-класс. Шатёръясын жӧ позис тӧдмасьны Россияса регионъясысь вайӧм небӧгъясӧн, журнал-газетӧн, издательствояслӧн уджӧн.
Нёль лун ми, фестивальӧ пырӧдчысьяс, тӧдмасим Россияса юркарлӧн мичлунӧн, вичко-соборъясӧн да тшӧтш "ГУМ" вузасянінӧн. А видзӧдлыны эм мый да кытчӧ, сӧмын чатрасим да быдторйӧн шензим.
Но удж эм удж. И фестивальлӧн медводдза лунсянь ми сунгысим кывъясӧн тӧдмасьӧмӧ да быд войтырлӧн аслыспӧлӧслунӧн нимкодясьӧмӧ.
Фестивальсӧ восьтісны ненечьяс. Сідз шусяна горловӧй сьылӧм, вӧр-валысь шыяс восьтӧм да бубенъясӧ вачкалӧм ӧдйӧ и чукӧртісны шатёрӧ йӧзӧс. Быдӧнлы окота вӧлі кывны, кутшӧм ногӧн ненечьяс кыйсьӧны, кыдзи кужӧны шыӧдчыны вӧр видзысь да ваын ыджыдалысь дорӧ.
Войвыв войтыр бӧрын кыв босьтісны Кавказын олысьяс-кывбур гижысь лыддьысьяс. Вӧлӧмкӧ, сы мында сикас войтыр сэні олӧны! И ставныслӧн кывныс торъялӧ!
Мича гижӧдъяснас фестивальсаӧс тӧдмӧдісны и удмурт-чувашъяс да крымса татара.
"Етти" войвывса йӧктысь котыр (чукот кывсянь нимыс вуджӧдсьӧ "Здравствуйте") петкӧдлісны якутъяслысь, чукчаяслысь да эскимосъяслысь традицияяссӧ. Мастер-класс дырйи позис аддзыны якутъяслысь "осуохай" кытша йӧктӧм да кывны варган шы.
Рытланьыс нин сёрни пансис войтырсикас кывъяс йылысь. Небӧг лэдзанінын зільысьяс да выль технология отсӧгӧн кыв сӧвмӧдысьяс юксисны, кыдзи мунӧ национальнӧй литература цифруйтӧм да кутшӧм сьӧкыдлунъясӧн найӧ та дырйи паныдасьлӧны.
Манси кыв йылысь сёрнитіс Россияса наукаяс академияысь языкознание институтысь наука туялысь Василий Харитонов. И, вӧлӧмкӧ, тайӧ войтырыслӧн петӧ ас кывъя газет, и весиг эмӧсь рэп сьылысьяс.
Сизим час рытын ӧчеред воис и миянӧдз, том йӧзлы медиаын зільысьясӧдз. Ми, удмурт, коми да вепс кывйӧн гижысьяс, юксим, мыйӧн олам талун, кыдзи венам мытшӧдъяс, мый выльсӧ пыртам асланым уджӧ, кыдзи корсям ассьыным лыддьысьысьясӧс.
Помасис луныс юкагирса кывйӧн. Этша лыда тайӧ войтырыс быран выйынӧсь нин. Но эмӧсь на кыв туялысьяс, и кутам надея, мый оз вошны.
Мӧд луныс заводитчис осетин кывсянь да шылада инструментъяссянь. Осетин кыв велӧдысь да РСО-Аланияса история да археология институтын наука туялысь Таймураз Бтемиров нуӧдіс видзӧдысьяслы мастер-класс, петкӧдліс, кыдзи юргӧны национальнӧй инструментъяс.
Сы бӧрын кыв босьтісны Ямал-Якутияын олысь велӧдысьяс да висьталісны, кутшӧм ногӧн найӧ котыртӧны кӧр видзысьяслӧн челядьлы тӧдӧмлун сетӧмсӧ. Гӧгӧрвоана, сідз шусяна кочевӧй школаяссӧ ӧні зільӧны котыртны сэтшӧм ногӧн, медым зонпосни вӧліны бать-мам дорас матынджыкӧсь да эз вывті ёна гажтӧмтчыны наысь.
Водзӧ муніс дискуссия сяма. Карел, эвенк, осетин войтыр висьтасисны, кыдзи найӧ велӧдӧны ичӧт челядьӧс. Карелъяслӧн кывйыс быранвыйын нин. И та вӧсна кыв понда майшасьысь-висьысь Наталия Антонова водзмӧстчӧма да котыртӧма чужан сиктас "Карел кыв велӧдан керка". Посни челядь оз ветлыны садйӧ, а волӧны лунтыр кежлӧ тайӧ керкаас. Сёрнитӧны сӧмын карел кывйӧн, ӧд став велӧдысь-уджалысьыс тшӧтш кыв тӧдысьяс.
И татшӧм зільӧмыс ошкана, ӧд челядь и ассьыныс бать-мамсӧ корӧны велӧдны карел кывсӧ.
Осетияын котыртлӧны кыв велӧдан кружокъяс. Вежоннас куимысь куим часӧн челядь да окотитысьяс пырӧдчӧны кыв велӧдӧмӧ. Ичӧт классъяс эвенк велӧдысь тшӧтш висьӧ чужан кыв пондаыс да, аслас водзмӧстчӧмӧн быдлунъя уджӧ пыртӧ эвенк кывъяс, тӧдмӧдӧ челядьӧс сьыланкывъясӧн, кодъясӧс гижӧ и ачыс, вӧляникысь тӧдмӧдӧ зонпосниӧс войтырлӧн культура-традицияясӧн.
Дискуссия жӧ артмис и этша лыда войтырлысь кывъяссӧ бырӧм-вошӧмысь дорйӧм да найӧс велӧдӧм-туялӧм кузя. Мыйла тайӧ колӧ? Мыйӧн татшӧм кывъяс кыскӧны ас дорас лингвистъясӧс?
Чуваш кыв йылысь висьталіс Александр Блинов. Сійӧ водзмӧстчӧ кыв велӧдӧмын, корсьӧ сылысь аслыспӧлӧслунсӧ да мукӧд тюрк кывъяскӧд ӧткодьлунсӧ, котыртӧ и челядьлы кыв велӧдан курсъяс.
Мӧд лунас жӧ челядьӧс тӧдмӧдісны пызанвывса ворсӧмъясӧн, кодъяс паськалӧмаӧсь уна сикас войтыр пӧвстын. Таысь кындзи окотитысьяс вермисны тӧдмасьны адыгея кывйӧн, сёрнитісны шылад йылысь да, кыдзи сэтчӧ пыртны сідз шусяна национальнӧй компонент, а такӧд тшӧтш и кыдзи цифруйтны ичӧт кывъяс.
Тайӧ луныслы кывкӧртӧдсӧ вӧчис Шорскысь "От Эне" этнофольклор ансамбльлӧн петкӧдчӧм.
Коймӧд лунас сёрниыс гартчис литература гӧгӧр. Пӧсь сёрни артмис и кыккывъялун (двуязычие) йылысь.
Россияса уна сикас кывъяслӧн коланлун йылысь сёрниыс кыптыліс жӧ. Дискуссияӧ пырӧдчысьяслы окота вӧлі тӧдны, кымын сикас кыв миян эм ӧні, уна-ӧ вошис, кымын коляс 30, 100, 300 во мысти. И кыдзи видзны кыв сикасъяссӧ, мед оз бырны-вошны?
Ненеч спорт сикасъясӧн тӧдмӧдісны войвывса многоборечьяс – Виктор Окотэтто да Алексей Серпиво. Нарт вомӧн чеччалӧм, чер шыблалӧм, беддьӧн котӧртӧм – ставыс тайӧ зэв матын изьватаслӧн аслыспӧлӧс традицияяс дорӧ.
Нёльӧд лунас водзмӧстчисны якутъяс – спорт сикасъясӧн петкӧдлісны ас войтырлысь кужӧмлунсӧ, кыдзи найӧ зэв ӧдйӧ мӧвпалӧны, мый ёна отсалӧ вӧр-ваӧ петалігӧн.
Тайӧ лунӧ Москваын пасйисны А.С.Пушкинлысь чужан лунсӧ. Пушкинса изэрд вылӧ кывбур лыддьыны петалісны и Россияса регионъясысь воӧм войтыр.
Чукоткаысь Евгений Кайпанау сӧвмӧдӧ ас войтырыслысь культурасӧ да веськӧдлӧ "Кочевник" ансамбльӧн. Фестиваль вылын гӧсьтъясӧс тӧдмӧдіс лы вылын вундасьӧмӧн.
Медбӧрын фестивальлы кывкӧртӧдсӧ вӧчис Россияса заслуженнӧй артист Ногон Шумаров аслас концертӧн. Алтайса "кайчи" видзӧ сэтчӧс кывъяслысь культурасӧ, зільӧ котыртлыны уна сикас фестиваль, велӧдӧ-туялӧ ас кывъяслысь шылад да петкӧдӧ найӧс Россия пасьтала. А таысь кындзи дасьтӧма сідз шусяна горловӧй сьылӧмлы торъя методика да велӧдӧ Васильев нима да Европаса театръясысь артистъясӧс сы серти сьывны.
* * *
НацЛитФест вылӧ ветлӧмыс быттьӧ восьтіс менсьым синмӧс – кутшӧм озыр, вӧлӧмкӧ, миян Россияным уна сикас войтырӧн да налӧн мыла юргысь кывъясӧн! И быдӧн йылысь эм мый висьтавны да петкӧдлыны…
Мӧд во, корасны кӧ, бара на ветла да тӧдмася выль йӧзкӧд, кодъяслы абу веськодь, мый вӧчсьӧ чужан кывйыскӧд да кыдз олӧны ас войтырыс.
Надежда ПУНЕГОВА
Снимокъясыс ӧтуввезйысь
