Эм-ӧ тэнад гуся дум-кӧсйӧм, лыддьысьысь? Бура мӧвпышт да гиж сійӧс кабала вылӧ, а нӧшта пасйышт кадсӧ, кор кӧсъян, мед сійӧ збыльмас.

Тадзи жӧ во сайын вӧчис менам воча чой. Гижис кабала вылӧ Байкал ты дорӧ ветлӧм йылысь кӧсйӧмсӧ, а 2022 вося январын тӧдсаыс ыззьӧдӧма сыкӧд тшӧтш ветлыны тӧвся Байкал ты дорӧ. Гашкӧ, тайӧ вӧлі Енсянь пас? И кыдзи нӧ верман ӧтдортчыны аслад дыр виччысяна гуся мӧвпсьыд? "Колӧ мӧдӧдчыны!" – эскӧдӧма асьсӧ чойӧй.

Ӧтуввезйысь такӧд йитӧдын ставсӧ лючки тӧдмалӧм-видзӧдлӧм бӧрын чойӧй нуӧдіс и менӧ. Медводз неуна шӧйӧвошлі: Байкалӧдз туйыс кузь, да и удж вылын коліс вӧзйысьны да отпуск корлыны. Но ветлӧм йылысь думыс и менӧ ыззьӧдӧмӧн нин ыззьӧдіс, да пӧсьӧн кучкис юрӧ юалӧм: "Кор сэсся татшӧм позянлуныс лоӧ?". Удж вылысь артмис вӧзйысьны, сэсся и шыӧдчӧм гижи, медым туйысь рӧскодсӧ бергӧдны.

И со март мӧдӧд лунӧ ми чойкӧд, нюмбана кык коми ань, лэбим самолётӧн Москваӧ, кысянь сэсся коліс самолётӧн жӧ воӧдчыны Иркутск карӧдз.

"Шереметьево" аэропортын виччысим "Москва–Иркутск" авиарейссӧ. Сэні жӧ тӧдмасим Михаил нима зонкӧд. Вӧлӧм, миян котыркӧд жӧ Байкал дорӧ мӧдӧдчӧма.

Миша – том морт, Татарстанса Казань карысь. Сылы мойвиӧма мынтысьтӧг босьтны билет, интернет пыр пудъяліс Марина Маргарян – Байкал вылӧ миянлысь тур котыртысь. Марина – зэв сюсь, енбиа ань, код гӧгӧр олӧмыс пуӧ. Сыкӧд водзтіджык син на син эг паныдасьлӧй, но ӧтуввезйын унаысь аддзылі сійӧс. Марина уналаӧ нин ветлӧма, радейтӧ восьтыны йӧзлы шемӧсмӧдана выль инъяс, котыртлӧ сідз шусяна авторскӧй туръяс. Марина, Юля да Артём, кор ми воим Москваса аэропортӧ, куим лун нин вӧлӧм мунӧны Кировсянь Иркутскӧдз поездӧн.

Самолётсӧ дыр виччысьны эз ковмы. Син эг удитӧй лапнитны – лэбам нин. Сынӧдса туйын квайт час коли зэв ӧдйӧ. Ӧта-мӧдкӧд пӧттӧдз варовитны эг на удитӧй, а пуксим нин Иркутск карӧ. Аэропортыс абу ыджыд, Сыктывкарын кодь. Весиг шмонитыштім чойкӧд, мися, бӧр воим Сыктывкарӧ.

Иркутскын кадыс вит часӧн водзынджык Москваын дорысь. Самолёт воис водз асылын, нёль часын. Ме, чойӧй да Миша – миян выль ёртным, час мысти аддзысим Настякӧд да Анякӧд. Найӧ лэбӧмаӧсь миян бӧрын Москвасянь часӧн сёрӧнджык. Сэсся ӧтлаын мунім кӧрт туй вокзалӧ, кӧні вӧлӧмаӧсь нин миян котырысь бӧръя куим мортыс. Лоим кӧкъямысӧн, чукӧрмим Сыктывкар, Печора, Киров, Казань да Москва каръясысь, медым ӧтлаын коллявны матысса вит лунсӧ нималана Байкал ты дорын.

Иркутск карсянь Байкалӧдз мунім машинаӧн кык час да джын. Кадыс колис ӧдйӧ да гажаа, бурджыка нин тӧдмасим ӧта-мӧдкӧд да.

Со и тыдовтчис тӧвся кыз йи улын узьысь Байкал – багатыр! Уна мыльк сайӧ дзебсьӧма. Тайӧ помтӧм-дортӧм тысӧ кытшолӧн шымыртӧ Байкал бердса нӧрыс.

И письтӧ сылӧн сӧстӧм ваыс сӧмын ӧти местаын, Листвянка посёлок дорын, кӧні заводитӧ ассьыс ыджыд туйсӧ Ангара ю. Сибыр пыр Енисей юӧ, сэсся войвывса Карскӧй саридзӧ нуӧ Байкаллысь сӧстӧм васӧ. Ангара ю йылыс сэтшӧм паськыд да визув, мый весиг тӧвнас оз тупкысь йи улӧ.

Овмӧдчим Листвянка посёлокса гостиницаӧ. Сёйӧм-юӧм бӧрын мӧдӧдчим Байкалса музейӧ, медым пыдісяньджык тӧдмавны, кыдзи му вылас артмӧма тайӧ сэтшӧм мича тыыс, кутшӧм чери да мукӧд лов сэні уялӧ да кутшӧм звер-пӧтка котралӧ-лэбалӧ крут берегъясас.

Байкал – Му шар вылын медджуджыд ты. Джудждаыс кӧнсюрӧ артавсьӧ 1.642, но унджыклаас – 1.400 метр.

Таысь кындзи Байкалын ваыс медся сӧстӧм. Туялысьяс тӧдмалӧмаӧсь, мый васӧ медъёна сӧстӧммӧдӧ рачок, сідз шусяна байкальскӧй эпишура. Сійӧ ичӧтик, но зіль, ас пырыс нуӧдӧ-сӧстӧммӧдӧ васӧ, а асьсӧ сёйӧ быдсикас чериыс.

Тайӧ тыас уялӧны сӧмын тані паныдасьлан байкальскӧй нерпа, а сідзжӧ омуль, мича да гырысь ком. Байкал бердса мылькъяс вылын эмӧсь сӧмын тані жӧ паныдасьлан кутшӧмсюрӧ турун, дзоридз да вутш. Шоча да куш ӧти местаын рӧдман быдмӧгсӧ либӧ пемӧссӧ шуӧны эндемикӧн.

Медводдза лунас поводдяыс ёна вежласис. Здук сайын на мыччасис шонді, а со нин пырӧма кыз кымӧръяс сайӧ, кодъясӧс быттьӧ тойлӧмӧн вайӧдіс ышнясьысь ён тӧвру. Но миянӧс, кӧкъямыс збой том мортӧс, тайӧ эз повзьӧд. Музей бӧрын петім йи вылӧ гуляйтны.

Листвянка посёлок меститчӧма Байкал берег вылын, кӧні кипода йӧз вӧчӧмаӧсь йиысь быдсяма скульптурасӧ, а сідзжӧ иславны кыр. Дерт, ставсӧ кытшовтім, кыр йывсянь челядьдырйи моз пӧттӧдз ислалім.

Рытнас, шоныд гостиницаын, тшай юигмоз ӧта-мӧдкӧд нӧшта матысяньджык тӧдмасим, ас йылысь висьтасим. И сэсся Байкал дорын витнан лун чӧжыс юксим асланым мӧвпъясӧн, кыпыд сьӧлӧмкылӧмъясӧн.

Мӧд лунас сӧстӧм Байкал йи кузя ветлім 300 верст ылнаын татчӧс медыджыд Ольхон ді вылӧ. Лунтыр мунім хивусӧн (сынӧдса пӧдушкаа катерӧн). Медмича местаясас сувтлім нимкодясьыштны.

Хивус – зэв тэрыб транспорт, кодӧн ёнджыкасӧ ветлӧны тӧвнас, кор Байкалыс йи улын нин. Тшӧкыда паныдавлім Россияса УАЗ-452 машина, кодӧс йӧзыс шуӧны "буханкаӧн". Миян шоперным и висьталіс, "буханкаыд" пӧ тані медбур ёрт: джуджыд кӧлеяті кокниа нуас и некутшӧм няйтӧ оз сибды.

Тайӧ лунас став аддзылӧмторйыс ӧні на шонтӧ сьӧлӧмӧс. Кӧдзыд тӧлын Байкал "чужтӧ" зэв уна йи пласт. Кӧнсюрӧ, сӧстӧм йи пытшкас, тыдалӧ уна дзоляник кын больк. Быттьӧ космосысь кодзувъяс дзирдалӧны. Кӧнсюрӧ йиыс чорыда топалӧма, сэсся сувтсӧн кыпалӧма да, стеклӧ кодь дзирыд. Тайӧ быттьӧ кынмӧм стеклӧ пырыс позьӧ видзӧдны бура мыськӧм ӧшиньӧд моз.

Но медъёна тайӧ лунас сьӧлӧм вылӧ воис конькиӧн Байкал йи вывті ислалӧм, сылӧн шыльыд веркӧсын куйлігӧн трачкакылысь йи шысӧ кывзӧм.

Сёр рытын нин воӧдчим Ольхон ді вылӧ. Мудзӧмаӧсь, ӧдва кыссим гостиницаӧдз. Овмӧдчим Хужир посёлокын, кӧні унджык йӧзыслӧн уджыс йитчӧма туризмкӧд: кодкӧ гӧсьтъясӧс узьтӧдлӧ да вердӧ-юкталӧ ас дорас, кодкӧ котыртлӧ туристъяслы экскурсия, петкӧдлӧ Байкаллысь мичлунсӧ. Весиг пывсянъяс кыпӧдӧмаӧсь берег пӧлӧныс, медым жарас лысьӧм небзьӧдӧм бӧрын позис бузгысьлыны писькӧдӧм сӧстӧм йӧрданӧ.

Коймӧд лунас шойччим, сідз шусяна день-тюлень вӧлі, миян ногӧн кӧ. Тайӧ шондіа, но тӧла лунас тӧдмасим Хужир посёлокӧн, ветлім Шаманка креж вылӧ.

Важысянь Байкал гӧгӧрса инъясын нималӧмаӧсь бурят шаманъяс – тӧдысь йӧз, кодъяс кужлӧмаӧсь сёрнитны мӧдаръюгыдыскӧд, висьтавны йӧзыслы, мый лоӧ водзӧ. Весиг ӧні позьӧ паныдавлыны найӧс да аддзывны налысь вын сетан инсӧ, кытӧн сулалӧ ӧти либӧ некымын сюръя. Татшӧм местаас пӧ колӧ корны-кевмыны, мед збыльмас гуся дум-кӧсйӧмыд, а сэсся гартыштны сюръя бердас лента.

Шаманка креж вылӧ сувтӧдӧма дас куим сюръя, бурят кыв вылын "сэргэ". Татшӧм сюръя дорас степын олысьяс важӧн домавлӧмаӧсь-сувтӧдлӧмаӧсь вӧлӧс. Бурятъяс ӧнӧдз эскӧны, мый сэргэ видзӧ ва-мусӧ, юрта-керканысӧ лёкысь. И пыр на сы дорын шаманъяс нуӧдӧны ассьыныс сідз шусяна ритуалъяссӧ.

Ми, дерт, шаманъястӧ эг аддзылӧй, но чӧла сулыштім тайӧ джуджыд, быдсикас лентаӧн гартыштӧм сюръя дорас, да быдӧн ас кежын корим сэргэӧс збыльмӧдны гуся кӧсйӧмнымӧс.

Пемдӧм бӧрын мунім ужнайтны. Тані миянӧс чӧсмӧдлісны и бурят сёян-юанӧн. Окота вӧлі видлыны мыйкӧ выльтор. Хужир посёлокын миянӧс вердісны уна сикас вӧлӧгаӧн. Медъёна сьӧлӧм вылӧ воис Байкалса омуль. Зэв чӧскыд чери, небыд еджыд яя да этша лыа. Вомад пуктан да, он и тӧдлы, сылӧ. Тайӧ черинас быд ногыс вӧдитчӧны: пуӧны юква, жаритӧны-пражитӧны, тшынӧдӧны да аминь чӧскыда солалӧны. Ставсӧ видлім, ёна чӧсмасим, и ӧнӧдз на дульва петӧ, кор казьтышта.

Нёльӧд луныс вочааліс миянӧс лӧнь поводдяӧн да зарни шондіӧн. Миянлы коліс воӧдчыны Ольхон ділӧн войвыв береглань.

Тайӧ діыс пӧшти ставнас заповеднӧй. Войвывланьыс быдмӧны ниа пуяс. Тӧвнас найӧ кушӧсь да, быттьӧ гӧгӧр пуыс косьмӧма.

"Буханкаӧн" мунігӧн думыштлі, мися, бур эськӧ тайӧ ягас волыны тулыснас, кор небыд ниа лыскыс сӧмын на чужӧ-петӧ да гӧгӧр веж серпасӧн ловзьӧ муыс, кор помтӧм-дортӧм Байкал поткӧдӧ-косялӧ джуджыд морӧснас йи шебрассӧ да заводитӧ кокниа лолавны.

Татшӧм думъяссьыс пальӧдісны вӧвъяс. Найӧ надзӧник йирисны этшаник лым пиын тыдалысь кос турунсӧ. "Вот и на! Сибырӧ вои, а вӧв вылӧ шензя!" – нюммуні ас думысь.

Эг ӧтчыдысь аддзылӧй и мӧсъясӧс да ыжъясӧс. "Буханкаса" шопер висьталіс, мый Сӧвет кадӧ тані вӧлӧмаӧсь гырысь колхозъяс, вӧв да мӧс картаяс. Ӧні жӧ этша коді видзӧ гортса пемӧссӧ. Тайӧ юӧрыс, дерт, эз шензьӧд миянӧс. Комиын, шуам, та боксянь серпасыс абу бурджык да.

"Буханкаӧн" вӧрса туйӧд мунӧм бӧрын воӧдчим джуджыдсьыс-джуджыд кыр йылӧ, кытысянь Байкал кажитчис еджыд эшкынӧн шебрасьӧм, шонді улын пушкысь-узьысь саридзӧн.

Татшӧм лӧнь да паськыд местасӧ эг на аддзыв! Сулалім быттьӧ мусюр йылын, а миян улын, бокын, мышкын – гӧгӧр вӧлі помтӧм-дортӧм, синмӧн судзтӧм Байкал! И, чайта, буретш татшӧм здукъясас мортыд гӧгӧрвоӧ, кутшӧм сійӧ ичӧт чут миян Му вылын.

Но, кыдз шуласны, ставыс коркӧ помасьӧ. Витӧд лунсӧ коллялім Иркутскӧдз туйын да тайӧ карнас тӧдмасьӧмӧн. Март кӧкъямысӧд лунӧ водз асывнас мӧдӧдчим гортӧ.

* * *

Чайта, олӧмыс миянлы сетӧ позянлун бӧрйыны ассьыд туйвизь. Колӧ водзӧ восьлавны, мед аддзывлыны выль муяс, видзӧдлыны мукӧд сикас войтырлысь олӧмсӧ, видлыны налысь сёян-юансӧ, ёртасьны выль йӧзкӧд. Ставыс тайӧ сӧстӧммӧдӧ-югзьӧдӧ мортлысь ловсӧ, озырмӧдӧ юр вежӧртӧ.

Топыда кутла да аттьӧала Янаӧс – воча чойӧс, кыпыд местаӧ ветлыны ышӧдӧмысь; Маринаӧс – Кировысь выль ёртӧс, татшӧм турсӧ котыртлӧмысь; Артёмӧс – Кировса том режиссёрӧс да фотографӧс, мича снимокъяс да видео вӧчӧмысь; Аняӧс, Юляӧс, Настяӧс да Михаилӧс – Байкал ты дорын кадсӧ кыпыда ӧтув коллялӧмысь.

Ті ставӧн менам сьӧлӧмын, кыдзи и дона Байкал!

Анастасия Чистякова.

Снимокъясыс Артём Шуткинлӧн, Настялӧн да Мариналӧн.